Beschrijving
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog ontdekte de Nederlandse consul in Kaunas (Litouwen) een manier om duizenden uit Polen gevluchte Joden het leven te redden: hij schreef voor hen een visum uit voor Curaçao. Daarmee reisden de Joden met de Trans-Siberië Express naar Japan, van waaruit ze zich over de hele wereld verspreidden – vrijwel allen overleefden de oorlog. Het verhaal van die Nederlandse consul, Jan Zwartendijk, is even verheffend als heldhaftig. In korte tijd schreef hij koortsachtig duizenden visa uit. Hij werd bij zijn actie geholpen door zijn Japanse collega in Kaunas en de Nederlandse ambassadeur in Riga. In 1997 kreeg hij postuum de Yad Vashem-eretitel ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’. Jan Brokken beschrijft het leven van Jan Zwartendijk en de lotgevallen van veel van de ontkomen Joden in een meeslepend epos, waarin een treffend beeld wordt geschetst van een wanhopige tijd. De rechtvaardigen is een les in moed, in het maken van de juiste keuzes op het juiste moment.

Recensie
Tijdens het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in 1939 was de Rotterdammer Jan Zwartendijk directeur van de Philipsvestiging in de toenmalige Litouwse hoofdstad Kaunas. Op 29 mei 1940 werd hij benaderd door Leendert de Decker, ambassadeur van Letland, Estland en Litouwen, die hem het dringende verzoek deed om consul te worden. Zwartendijk had niet veel bedenktijd nodig, hij stemde ermee in. Na het uitbreken van de oorlog werd Litouwen overspoeld met Joden die Polen ontvlucht waren. Omdat de nieuwe consul het als zijn plicht zag deze mensen te helpen, verstrekte hij, in samenwerking met de Japanse consul Chiune Sugihara, duizenden visa voor Curaçao. Hij was zich er terdege van bewust dat hij daardoor gevaar liep voor zijn eigen leven, maar ook voor dat van zijn gezin.

Auteur Jan Brokken deed uitgebreid onderzoek naar de werkzaamheden van Zwartendijk, naar de omstandigheden waarin hij werkte en wat de verstrekte visa voor de vluchtelingen betekenden. Dit heeft hij vastgelegd in het boek De rechtvaardigen, dat in april 2018 is verschenen. Het verhaal begint op het moment dat Zwartendijk, toen nog directeur, door De Decker benaderd wordt. Hierna besteedt de auteur enkele hoofdstukken aan het persoonlijke leven van de Philipsman, waarna het eigenlijk als vanzelfsprekend overgaat naar wat hij als consul voor duizenden gevluchte Joden heeft betekend. Het is echter niet alleen zijn verhaal, want diverse nabestaanden van de vluchtelingen hebben er ook een belangrijk en noodzakelijk aandeel in.

De rechtvaardigen behelst overigens veel meer dan het levensverhaal van Jan Zwartendijk. Het vertelt op indringende wijze wat de Tweede Wereldoorlog voor velen heeft aangericht. Veel Joden moesten hals over kop hun eigen land ontvluchten, al het geld werd hen afgenomen; het enige dat enkelen stiekem nog mee konden nemen, waren wat diamanten en juwelen. Zodra de bezetter dit ontdekte, werd ook dat van hen afgenomen. Op hun nieuwe, maar nog niet definitieve bestemming, moesten ze helemaal opnieuw beginnen. Hun wanhoop en boven alles de ellendige omstandigheden waar ze mee te maken kregen, worden door de auteur goed naar voren gebracht. Toch is het niet alleen kommer en kwel wat hen overkomen is. Veel vluchtelingen reisden via Vladivostok en daar werden ze als toeristen behandeld. Ze kregen er zelfs een rondleiding door de stad en logeerden er in de beste hotels. De Joden keken hun ogen uit, maar wisten niet dat het de Russen alleen maar om het geld te doen was.

Voor zijn research reisde de auteur de halve wereld over en sprak met vele nabestaanden, zowel van de vluchtelingen als van hun redders. Hij bezocht plaatsen en locaties die in dit boek van belang zijn en las grote hoeveelheden documenten en brieven zodat hij overal een goed beeld van kon krijgen. Dit heeft zijn vruchten afgeworpen, want het goed en toegankelijk geschreven De rechtvaardigen is een indringend en informatief verhaal over een aantal mensen die zich de wet van de Duitsers niet liet voorschrijven. Ze deden wat ze vonden dat ze moesten doen. Dat Jan Zwartendijk, die daar tijdens zijn leven niet voor werd beloond, postuum alsnog de erkenning kreeg die hij verdiende, is niet meer dan terecht.

Waardering: 4/5

Boekinformatie
Auteur: Jan Brokken
Titel: De rechtvaardigen
ISBN: 9789045036656
Pagina’s: 520
Eerste uitgave: 2018